Nguyên nhân chủ nghĩa dân túy có xu hướng phục hồi, phát triển trong thời gian qua

Một là, xuất phát từ sự bất ổn của nền kinh tế thế giới, “siêu toàn cầu hóa” từ thập niên 1990 đã đưa đến nghịch lý: Công nghệ sản xuất phần lớn được đưa từ các quốc gia phát triển sang các quốc gia chậm hay đang phát triển và hàng hóa được chuyển theo chiều ngược lại. Do đó, lợi ích chủ yếu mang lại cho các công ty lớn hoặc đa quốc gia, trong khi đó những người lao động thiếu việc làm hoặc tay nghề thấp mất việc nhưng không có khả năng để tìm việc mới, gây bất bình trong người lao động.

Hai là, sự già hóa dân số, sự xung đột về văn hóa, đời sống bấp bênh của người lao động, nhất là của những người yếu thế làm gia tăng sự bất mãn của người dân. Tình trạng già hóa dân số trong bối cảnh các thay đổi về lực lượng lao động ở các xã hội công nghiệp dẫn đến các phản ứng văn hóa cũng là nguyên nhân lý giải cho sự trỗi dậy của chủ nghĩa dân túy. Việc ủng hộ chủ nghĩa dân túy là phản ứng của các bộ phận người dân từng chiếm ưu thế trước những thay đổi về các giá trị vốn đe dọa vị thế của họ; sự chia rẽ theo bản sắc, xoay quanh nguồn gốc quốc gia, dân tộc hoặc tôn giáo… (nhóm văn hóa); và sự chia rẽ theo kinh tế, giai cấp xã hội (nhóm kinh tế). Ác cảm với giới tinh hoa có thể được tạo nên bởi cả sự phản đối về kinh tế, văn hóa hoặc kết hợp cả hai. Ngược lại, điều hấp dẫn của các nhà dân túy là họ giúp những người bị gạt ra bên lề xã hội được nói lên tiếng nói của mình.

Ba là, cách mạng khoa học công nghệ, nhất là sự phát triển mạnh mẽ của công nghệ thông tin đã thay đổi mọi mặt của đời sống, từ kinh tế đến quan hệ giữa con người; quá trình cá nhân hóa thông tin tăng cao, tin giả tràn lan, làm cho người dân hiểu không rõ vấn đề, dễ hoang mang, bị thông tin chi phối, dẫn dắt.

Bốn là, chính sách xã hội phải đối mặt với nhiều thách thức, chi phí cho chính sách an sinh đối với người già, tàn tật, thất nghiệp hay hưu trí càng tăng làm gia tăng đáng kể số nợ của chính phủ, theo đó, nợ nần luôn đè nặng lên đời sống vốn đã khó khăn của không ít người dân và của xã hội.

Năm là, sự quan liêu xa rời và thiếu gần gũi với nhân dân của giới quan chức cầm quyền đã tạo ra một khoảng cách lớn giữa lợi ích và tiếng nói của người dân hoặc của một số tầng lớp dân cư với giới chức cầm quyền hoặc những người có quyền lực trong xã hội.

Sáu là, di dân và di tản toàn cầu, với nhiều lý do, thật sự là thách thức đối với các chính phủ, khoét sâu sự ngăn cách về tâm lý giữa người đến và người sở tại về những khó khăn trong giải quyết, tiếp cận cơ hội, việc làm và phát triển.

Tóm lại, tình hình biến đổi sâu sắc, tình trạng bất bình đẳng gia tăng, nhiều vấn đề kinh tế - xã hội chưa được giải quyết tốt, lợi ích chính đáng, hợp pháp của số đông người lao động chưa được quan tâm giải quyết hiệu quả… là những nguyên nhân quan trọng dẫn đến sự trỗi dậy của chủ nghĩa dân túy ở các nước Âu, Mỹ hiện nay. Khi nhiều người dân bất mãn trong một thời gian dài, vượt quá giới hạn chịu đựng của họ, mà không có những giải pháp chính trị, kinh tế, xã hội thích hợp, thì đó chính là mảnh đất màu mỡ cho sự xuất hiện các khuynh hướng của chủ nghĩa dân túy, là “dư địa” để nó gây ra những cơn địa chấn mới.

Sự trỗi dậy của chủ nghĩa dân túy làm cho thế giới thêm bất ổn, có thể nhận thấy xu hướng đáng lo ngại là chủ nghĩa dân túy cánh hữu đang thắng thế và điều này có thể đảo ngược một số đường lối tích cực mà các quốc gia đang theo đuổi như sự bình đẳng giới, bình đẳng kinh tế, sự bao dung giữa các dân tộc và xu hướng hợp tác quốc tế. Do vậy, thách thức đặt ra cho chính trị quốc tế trong thời điểm này không phải là việc hoàn tất xây dựng trật tự thế giới tự do theo cách thức thông thường mà là tìm cách xây dựng lại hệ thống toàn cầu trên cơ sở bền vững hơn. Trật tự quốc tế cần được xây dựng không chỉ dựa trên sự đồng thuận của các nhà lãnh đạo và sự cân bằng quyền lực cũng như chính trị mà còn phải căn cứ vào sự tự do lựa chọn của các cộng đồng dân tộc, những cộng đồng cần được bảo vệ trước thế giới bên ngoài và muốn được thụ hưởng những lợi ích của việc tham gia trật tự quốc tế đó.